Η κρίση της Ευρωζώνης ήταν μια από τις μεγαλύτερες οικονομικές αναταραχές του 21ου αιώνα, η οποία επηρέασε πολλές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και προκάλεσε εκτεταμένη οικονομική αναταραχή. Η κρίση ξεκίνησε στα τέλη του 2009, όταν έγινε φανερό ότι αρκετές χώρες της ευρωζώνης, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, δυσκολεύονταν να αποπληρώσουν το χρέος τους, στη συνέχεια συνέβη ξανά στο 2020 με την πανδημία COVID και τώρα με τον πόλεμο που συμβαίνει στη Ρωσία και την Ουκρανία. Σε αυτή τη συνέντευξη, μιλάμε με τον Συμεών Καραφόλα καθηγητή στη Σχολή Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας και έμπειρο οικονομολόγο στους κλάδους της Ευρωζώνης, για να κατανοήσουμε καλύτερα τα αίτια της κρίσης, τις επιπτώσεις της και τι επιφυλάσσει το μέλλον για την ίδια την Ευρωζώνη.

Κύριε Καραφόλα, σας ευχαριστούμε που συμμετέχετε σε αυτή τη συνέντευξη και μας επιτρέπετε να κάνουμε μια τέτοια συζήτηση, θέλω να πω ένα ιδιαίτερο ευχαριστώ στους φοιτητές που ανήκουν στην ομάδα της Geeconomy που σκέφτηκαν αυτές τις ερωτήσεις, και ελπίζω ότι όλοι όσοι διαβάζουν θα απολαύσουν αυτή τη σύντομη συνέντευξη γιατί το θέμα είναι πραγματικά ενδιαφέρον. Είμαστε πραγματικά ευτυχείς που έχουμε έναν καθηγητή σαν εσάς, που νοιάζεται για τους φοιτητές, τους κάνει να συμπαθήσουν πραγματικά τη σχολή που μελετούν και τραβάει την προσοχή της τάξης αλληλεπιδρώντας και δίνοντας πραγματικά καλά παραδείγματα στα μαθήματα που μερικές φορές μας κάνουν ακόμη και να σκεφτούμε για λίγο.

1. Παρακαλούμε πρώτα να μας παρουσιάσετε τη διαδρομή σας ως καθηγητής οικονομικών. Ας ξεκινήσουμε από την αρχή. Πού σπουδάσατε για πρώτη φορά οικονομικά;

Σ: Χαίρομαι για τη συζήτηση αυτή και σας συγχαίρω. Μου θυμίζετε τα φοιτητικά μου χρόνια όταν με μια παρέα φίλων κάναμε το Σύλλογο Φοιτητών των Οικονομικών Επιστημών της Γκρενόμπλ. Οι σπουδές μου έγιναν στη Γαλλία, όταν αποφάσισα να φύγω από την Ελλάδα για να σπουδάσω στο εξωτερικό. Σπούδασα στο πανεπιστήμιο της Grenoble Οικονομικές Επιστήμες καθώς και Πολιτικές Επιστήμες. Στο ίδιο πανεπιστήμιο έκανα το μεταπτυχιακό μου. Στη συνέχεια πήγα στο Πανεπιστήμιο της Lyon όπου έκανα το διδακτορικό μου στη διεθνοποίηση του ελληνικού τραπεζικού συστήματος.

2. Τι σας προσέλκυσε να σπουδάσετε οικονομικά;

Σ: Κυρίως όταν «ανακάλυψα» την Πολιτική Οικονομία και τη σημασία που μπορεί να έχει για μια χώρα και τους πολίτες της.

3. Ποιος οικονομολόγος σας έχει επηρεάσει περισσότερο και γιατί;

Σ: Στην περίοδο των σπουδών μου αναφερθήκαμε ιδιαίτερα στο Keynes και τον Marx.

4. Είχατε καθηγητή που νιώθετε ότι σαν επηρέασε περισσότερο από τους υπόλοιπους και γιατί;

Σ: Είχα την τύχη να έχω εξαιρετικούς καθηγητές (νομίζω ένας είχε προταθεί για Nobel). Μια που μιλάμε για την Ευρωζώνη θα σας πω ότι το 1981 ήδη στο μάθημα της Ευρωπαϊκής Οικονομίας μιλούσαμε για τις δυνατότητες δημιουργίας του κοινού νομίσματος.

5. Ποιο είναι το μεγαλύτερο επαγγελματικό σας επίτευγμα μέχρι στιγμής και γιατί;

Σ: Επέλεξα διάφορες επαγγελματικές διαδρομές, όπου κάθε μία προσέφερε πολλές σημαντικές στιγμές. Ίσως μπορώ να αναφέρω τη συμβολή μου ως σύμβουλος στο Υπουργείο Ανάπτυξης στη δημιουργία νέων χρηματοδοτικών εργαλείων (venture capital, συνεταιριστική πίστη, εγγυοδοσία). Μάλιστα για την εγγυοδοσία τον Οκτώβριο του 2019 με τη συνεργασία καθηγητού του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης οργανώσαμε στην Αθήνα συνάντηση 25 διευθυντών κορυφαίων οργανισμών εγγυοδοσίας της Ιαπωνίας. Ίσως να αναφέρω ακόμη τη θέση μου ως Ευρωπαίου Εκπροσώπου της Επιστημονικής Επιτροπής του παγκόσμιου οργανισμού International Cooperative Alliance και τη δημιουργία του βιβλίου για τη συνεταιριστική πίστη στην Ευρώπη όπου συντόνισα 38 καθηγητές από ευρωπαϊκές χώρες για τη συγγραφή του βιβλίου.

6. Αντανακλάται η κρίση με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις χώρες ή με διαφορετικό τρόπο; Και από τι εξαρτάται αυτό;

Σ: Κάθε χώρα δέχεται με διαφορετικό τρόπο την κρίση και αυτό εξαρτάται ιδιαίτερα από την παραγωγική της δομή, τη δημοσιονομική της θέση. Χώρες με ισχυρή παραγωγική δομή, ανταγωνιστική, με μεγάλη προστιθέμενη αξία μπορούν να ανταπεξέλθουν καλύτερα μια κρίσης μεσο-μακροπρόθεσμα. Αντίστοιχα χώρες με χαμηλό δημοσιονομικό έλλειμμα και χρέος μπορούν επίσης να αντιδράσουν ευκολότερα στην κρίση.

7. Πού πιστεύετε οφείλεται περισσότερο η κρίση που είχε δημιουργηθεί στην Ευρωζώνη;

Σ: Καταρχήν να διευκρινίσουμε σε ποια κρίση αναφερόμαστε. Είχαμε την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση το 2008 που είχε σοβαρές συνέπειες όχι μόνο στον χρηματοπιστωτικό τομέα αλλά και γενικότερα στην παγκόσμια οικονομία. Είχαμε την παγκόσμια κρίση λόγω της πανδημίας του covid με σοβαρές επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία για ένα χρονικό διάστημα και βέβαια έχουμε τις συνέπειες του πολέμου στην Ουκρανία.

Στην πρώτη περίπτωση, που θεωρώ ότι ήταν αποτέλεσμα χρηματοοικονομικών επιλογών, η κρίση είχε πολλαπλά επίπεδα και αναφέρομαι στην Ευρωζώνη. Να δούμε καταρχήν τα δύο χαρακτηριστικά της Ευρωζώνης που είναι το κοινό νόμισμα και η κοινή Κεντρική Τράπεζα. Σαν συνέπεια αυτού, οποιοδήποτε σοβαρό πρόβλημα ενός μέλους αντανακλάται και στα υπόλοιπα μέλη λόγω της σύνδεσης αυτής, ιδιαίτερα στο χρηματοοικονομικό και δημοσιονομικό επίπεδο. Στην κρίση του 2008 είχαμε τουλάχιστον δύο βασικά προβλήματα στη Ευρωζώνη:

Τράπεζες των χωρών της Ευρωζώνης υπέστησαν πολύ σοβαρές συνέπειες της χρηματοπιστωτικής κρίσης κυρίως διότι αναμείχθηκαν σε κερδοσκοπικές εργασίες με μεγάλες απώλειες και έντονο το πρόβλημα της κεφαλαιακής ανεπάρκειες με κίνδυνο της πτώχευσης. Να σημειώσω εδώ ότι το ενεργητικό των τραπεζών στην Ευρωζώνη είναι 2,4 φορές μεγαλύτερο του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ). Βλέπει κανείς τη μεγάλη σημασία του τραπεζικού συστήματος και τις συνέπειες κλυδωνισμού του στην οικονομία.

Κάποιες χώρες και ιδιαίτερα η Ελλάδα στην κρίσιμη περίοδο της κρίσης είχαν πολύ σοβαρό πρόβλημα χρηματοδότησης των ελλειμμάτων και της εξυπηρέτησης του δημόσιου χρέους. Ειδικά η Ελλάδα, την περίοδο εκείνη έπρεπε να ξεπληρώσει μέρος του χρέους της και χρειαζόταν άμεσα χρηματοδότηση την οποία δεν μπορούσε να βρει στις συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί στη διεθνή αγορά. Ο περιορισμός της διεθνούς χρηματοδότησης και η ιδιαίτερα χαμηλή αξιολόγηση της Ελλάδας, που ήταν μακρά η χώρα με τα μεγαλύτερα δημοσιονομικά ελλείμματα και δημόσιο χρέος, εμπόδισαν την Ελλάδα να βρει τα απαιτούμενη διεθνή χρηματοδότηση. Φυσιολογικά οι επενδυτές σε περίοδο χρηματοπιστωτικής κρίσης αποφεύγουν να χρηματοδοτούν χώρες με υψηλό βαθμό κινδύνου, όπως η Ελλάδα, και αν το κάνουν θα είναι με πολύ υψηλά, απαγορευτικά σχεδόν, επιτόκια. Στη θέση αυτή βρέθηκε η Ελλάδα που κινδύνευε με στάση πληρωμών. Οι συνέπειες θα επιβάρυναν σαφώς και το σύνολο της Ευρωζώνης. Εκεί λοιπόν αποφασίστηκε η μεγάλη χρηματοδότηση της Ελλάδας με έναν μηχανισμό που μέχρι τότε δεν υπήρχε στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Η Ευρωζώνη βρέθηκε λοιπόν σαν σύνολο να απαντήσει σε καταστάσεις που καταρχήν θα αφορούσαν ένα κράτος. Η ιδιαιτερότητα όμως της Ευρωζώνης οδήγησε σε μια κοινή πολιτική χρηματοδότησης.

Οι περιπτώσεις του covid και του πολέμου στην Ουκρανία θα πρέπει να ειδωθούν διαφορετικά και περισσότερο στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκή Ένωσης όπου και εδώ έχουμε καταρχήν μια συλλογική αντίδραση. Πάντοτε, όπως συμβαίνει στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσα από έναν συμβιβασμό διότι και τα συμφέροντα των κρατών δεν συμπίπτουν απαραίτητα και κάθε κράτος θα ενδιαφερθεί και για τα δικά του συμφέροντα.

8. Σε ποια κράτη-μέλη είχε την μεγαλύτερη επίδραση και γιατί;

Σ: Μιλώντας πάντα για τις συνέπειες της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, μπορούμε να πούμε ότι τέσσερες χώρες υπέστησαν τις μεγαλύτερες συνέπειες λαμβάνοντας υπόψη ότι προσέφυγαν στο μηχανισμό χρηματοδότησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου: η Ελλάδα, η Ιρλανδία, η Κύπρος και η Πορτογαλία. Κάθε μία για διαφορετικό λόγο. Η Ελλάδα καταρχήν λόγω του μεγάλου δημόσιου χρέους και των μεγάλων δημοσιονομικών ελλειμμάτων. Η Ιρλανδία στη συνέχεια με διαφορετική βάση του προβλήματος που είναι και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Τράπεζες της χώρας αυτής ενεπλάκησαν σε κερδοσκοπικές δραστηριότητες με τράπεζες από τις οποίες ξεκίνησε η χρηματοπιστωτική κρίση, (μεταξύ αυτών στεγαστικά δάνεια ανεπαρκούς εξασφάλισης). Οι ζημίες που υπέστησαν ήταν τόσο σοβαρές που κινδύνευαν άμεσα με πτώχευση λόγω της ανεπάρκειας κεφαλαίων. Η Ιρλανδική κυβέρνηση αναγκάστηκε να προσφύγει στη χρηματοδότηση από την ΕΕ και το ΔΝΤ ώστε να σώσει τις τράπεζες αυτές χρηματοδοτώντας την κεφαλαιοποίηση τους. Να σημειωθεί ότι η Ιρλανδία δεν είχε αρχικά το πρόβλημα του δημόσιου χρέους και των δημοσιονομικών ελλειμμάτων της Ελλάδας, κάθε άλλο μάλιστα. Η περίπτωση της Κύπρου συνδέεται κυρίως με την Ελλάδα δεδομένης της σύνδεσης ελληνικών τραπεζών με την κυπριακή τραπεζική αγορά και οικονομία αλλά και της παρουσίας κυπριακών τραπεζών στην Ελλάδα. Οι όποιες συνέπειες στην ελληνική οικονομία και το ελληνικό τραπεζικό σύστημα μετέφεραν τις συνέπειες αυτές και στην Κύπρο. Η Πορτογαλία χωρίς να έχει τα ιδιαίτερα δημοσιονομικά προβλήματα της Ελλάδος βρέθηκε στη δίνη των κρίσεων με αποτέλεσμα να θεωρηθεί μια χώρα υψηλού κινδύνου με αποτέλεσμα να συρρικνωθεί η ιδιωτική χρηματοδότηση προς το πορτογαλικό κράτος με την ταυτόχρονη αύξηση των επιτοκίων χρηματοδότησης. Τα καταρχήν μέτρα λιτότητας δεν εγκρίθηκαν από τα κόμματα με συνέπεια την επιδείνωση της διεθνούς ιδιωτικής χρηματοδότησης που είχε σαν αποτέλεσμα πλέον τη στροφή προς τη χρηματοδότηση της ΕΕ και του ΔΝΤ. Τόσο το παράδειγμα της Πορτογαλίας όσο ιδιαίτερα της Ελλάδος, μας δείχνει τις δυνατότητες που έχει μια οικονομική πολιτική όταν υπάρχει το πρόβλημα της χρηματοδότησης και ιδιαίτερα η εξάρτηση από τη διεθνή χρηματοδότηση

9. Με ποιες κινήσεις κατά τη γνώμη σας αντιμετωπίστηκε αυτό το φαινόμενο και τι μπορούμε να κρατήσουμε σαν καλή πρακτική για το μέλλον;

Σ: Παραμένοντας στο πρόβλημα της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης που προκάλεσε και το προβλήματα που προανέφερα θα πρέπει να δούμε την πηγή της κρίσης. Τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, τράπεζες και μη τραπεζικά ιδρύματα όπως επενδυτικές εταιρίες, ασφαλιστικές, ενεπλάκησαν σε έντονες κερδοσκοπικές εργασίες που από ένα σημείο και μετά ξέφυγαν από τον κλασικό έλεγχο. Τόσο ο εσωτερικός έλεγχος σε κάθε ίδρυμα όσο και ο έλεγχος των εποπτικών αρχών κάθε χώρας δεν μπόρεσαν να ελέγξουν το πρόβλημα, τουλάχιστον σε κάποια μεγάλα ιδρύματα. Θα λέγαμε ότι δεν ήθελαν και ιδιαίτερα να το κάνουν αφού οι μεγάλες δραστηριότητες έφεραν και μεγάλα κέρδη, λογιστικά, και συνεπώς μεγάλα bonus αλλά και μια οικονομική ανάπτυξη, έστω και πλασματική (πολλές φορές το προσδιορίζουμε με μια «φούσκα»). Παράλληλα μια κακή συγκυρία, όπως για παράδειγμα μια πολεμική εμπλοκή, μια φυσική καταστροφή σε προϊόντα που διαπραγματεύονται στο χρηματιστήριο, μπορούν να προκαλέσουν μη αναμενόμενες απώλειες σε ένα χρηματοπιστωτικό ίδρυμα που μπορεί να έχει ανεξέλεγκτες συνέπειες για το ίδρυμα αυτό και στη συνέχεια σαν ένα ντόμινο σε άλλα ιδρύματα όπως ήταν η περίπτωση του 2008.

Η αντιμετώπιση ήταν πολλαπλή.

Καταρχήν, όπως συνήθως συμβαίνει ζητείται η συνδρομή του κράτους, (π.χ. της κυβέρνησης των ΗΠΑ και της ομοσπονδιακής τράπεζας (FED) στην περίπτωση των ΗΠΑ, της ΕΕ και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας στην περίπτωση της Ευρωζώνης). Στις περισσότερες περιπτώσεις υπήρξε παρέμβαση διάσωσης των ιδρυμάτων σε κάποιες άλλες όχι. Σε κάθε περίπτωση όμως η δημόσια παρέμβαση υπήρξε διότι ήταν απαραίτητη.

Μαζί με την παρέμβαση όμως ενισχύεται πλέον και ο εποπτικός έλεγχος τόσο στο επίπεδο του κάθε ιδρύματος όσο και στο πλαίσιο του των εποπτικών αρχών του χρηματοπιστωτικού συστήματος κάθε χώρας. Αναφέρω σαν παράδειγμα ότι μετά την κρίση οι τράπεζες είναι υποχρεωμένες να δημοσιεύουν πολύ αναλυτικότερα στοιχεία για την επικινδυνότητα του χαρτοφυλακίου τους, ιδιαίτερα τα δάνεια.

Και βεβαίως μια συνέπεια της κρίσης υπήρξε και μια αναδιάρθρωση της χρηματοπιστωτικής αγοράς με σημαντικές εξαγορές και συγχωνεύσεις χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Αν μείνουμε στην ελληνική περίπτωση, οι πτωχεύσεις και εξαγορές των τραπεζών στη δεκαετία του 2010 είχαν σαν συνέπεια μια πρωτοφανή συγκέντρωση της ελληνικής τραπεζικής αγοράς όπου 4 ελληνικές τράπεζες κατέχουν το 98% περίπου της αγοράς με βάση το ενεργητικό.

Αναφερόμενος σε καλές πρακτικές, όπως προείπα, συνήθως μετά από κάθε κρίση τέτοιου είδους ενισχύονται τα εποπτικά μέσα και έλεγχοι. Αυτό συνέβη και εδώ και βεβαίως αποτελεί ένα αναγκαίο μέτρο. Παράλληλα η «απληστία» δεν αποτελεί συνετή πυξίδα για κάθε δραστηριότητα πόσο μάλλον τραπεζική δεδομένου ότι οι συνέπειες διαχέονται σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό στην οικονομία σε σύγκριση με άλλους κλάδους. Αντίθετα η χρηματοδότηση της πραγματικής παραγωγής, έστω και με ρίσκο που έχει κάθε επένδυση, θα πρέπει να αποτελεί πρωτεύοντα στόχο.

Ακόμη θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι μια συνετή δημοσιονομική πολιτική, που σχετίζεται βεβαίως και με την δραστική μείωση της φοροδιαφυγής στην ελληνική περίπτωση, δε θα είχε προκαλέσει τα προβλήματα που συνάντησε η ελληνική οικονομία τη δεκαετία αυτή.

10. Ποιος ήταν ο ρόλος της ΕΚΤ στην κρίση;

Σ: Η ΕΚΤ είχε πολλαπλές δυνατότητες δράσης τις οποίες εκτέλεσε. Μπορούμε να αναφερθούμε σε ορισμένες βασικές.

Καταρχήν εντάθηκε πλέον ο εποπτικός έλεγχος σε συνεργασία με άλλους εποπτικούς μηχανισμούς που ιδρύθηκαν μέσα στην κρίση για το σκοπό αυτό.

Η ΕΚΤ παρενέβη με τη συμμετοχή στην τριμερή χρηματοδότηση (με Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ΔΝΤ) της Ελλάδας και των άλλων χωρών.

Στο πλαίσιο της πολιτικής της, η ΕΚΤ εφήρμοσε μέτρα διευκόλυνσης της χρηματοδότησης των τραπεζών, όπως για παράδειγμα πολύ χαμηλά επιτόκια αναχρηματοδότησης των τραπεζών και διευκόλυνση της ρευστότητας.

Ειδικότερα στην περίπτωση της Ελλάδας και συγκεκριμένα από την αρχή του 2015 όπου είχαμε μια πολύ μεγάλη φυγή των καταθέσεων από τις ελληνικές τράπεζες η ΕΚΤ διευκόλυνε τη ρευστότητα των ελληνικών τραπεζών μέσω του προγράμματος έκτακτης ενίσχυσης ρευστότητας ξεπερνώντας τα 80 δισεκ. € όταν κρίθηκε απαραίτητο. Μπορούμε να φανταστούμε τις συνέπειες της ανυπαρξίας μιας τέτοιας βοήθειας όχι μόνο για τις τράπεζες αλλά κυρίως για την οικονομία της χώρας.

11. Πως πιστεύετε ότι πρέπει να κινηθεί μια χώρα για να απαλλαγεί από την κρίση ξεκινώντας από τον απλό πολίτη μέχρι την κυβέρνηση , τι αλλαγές χρειάζονται κατά τη γνώμη σας;

Σ: Ας ξεκινήσουμε με τη βασική ιδέα, «ό,τι κάνω να το κάνω καλά». Αυτό ισχύει από το μαθητή στο σχολείο μέχρι τον επαγγελματία και τη δημόσια διοίκηση. Τα προβλήματα ή και τα δυνατά σημεία μιας χώρας είναι δεδομένα και από αυτά πρέπει να ξεκινήσει κάθε προσπάθεια. Να μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε σε μια ανοιχτή οικονομία σε μια ιδιαίτερα ανταγωνιστική εποχή.

Ξεκινώντας από το κράτος, αυτό θα πρέπει να δίνει την αίσθηση της δικαιοσύνης της ισονομίας, της αλληλεγγύης προς τους πολίτες με μια σταθερή νομοθεσία. Για παράδειγμα αν έχουμε μια μεγάλη φοροδιαφυγή πως μπορεί να ενθαρρύνει μια κυβέρνηση την προσπάθεια των πολιτών; Αν κάθε λίγο αλλάζει μια νομοθεσία, είτε αφορά για παράδειγμα, στην οικονομία είτε στην παιδεία, πως μπορεί να εμπεδωθεί η εμπιστοσύνη των πολιτών; Είδαμε ότι πολλά προβλήματα ξεκίνησαν από μεγάλα χρέη. Ένα χρεωμένο κράτος δύσκολα μπορεί να επιβάλει την πολιτική που θέλει εξαρτώμενο από τις διαθέσεις και των δανειστών του. Απάλειψη της γραφειοκρατίας, ένα ακόμη σημείο που αφορά στην προσπάθεια της κυβέρνησης. Να λοιπόν σημεία που μπορεί να επέμβει μια κυβέρνηση με άμεσα αποτελέσματα.

Η αίσθηση του καθήκοντος θα έλεγα ότι είναι μια βασική παράμετρος για κάθε πολίτη ξεχωριστά. Η φοροδιαφυγή για παράδειγμα προέρχεται από τον πολίτη, ατομικά ή σαν επιχείρηση. Η συμπεριφορά καθενός στην εργασία του είναι σημαντική, πολύ περισσότερο αν έχει μια θέση ευθύνης. Αν δώσεις την αίσθηση της δικαιοσύνης, της αναγνώρισης θα πάρεις το σεβασμό και την προσπάθεια που δεν θα τα έχεις σε αντίθετη περίπτωση.

Ερχόμενος στην Ελλάδα, έχω την αίσθηση ότι βρισκόμαστε σε προηγούμενες δεκαετίες, του 60 και 70 όπου περισσότερο η ατομική πρωτοβουλία παρά το κράτος είχαν τον κύριο ρόλο. Βλέπω πολύ περισσότερο πλέον νέους και νέες να δημιουργούν με τόλμη, με ιδέες, ξεκινώντας πολλές φορές από το μηδέν χωρίς να περιμένουν την κρατική βοήθεια. Το θεωρώ σαν το πιο ενθαρρυντικό στοιχείο για την Ελλάδα.

12. Και για το τέλος, τι μήνυμα θα θέλατε να στείλετε στους φοιτητές που σπουδάζουν οικονομικά;

Σ: Είναι μια επιστήμη που ανοίγεται σε πολλούς ορίζοντες, δίνοντας μια ευρύτητα στις δυνατότητες ενασχόλησης επαγγελματικής. Η ολοκλήρωση των σπουδών είναι η αρχή με ένα σημαντικό εφόδιο. Το εφόδιο αυτό πρέπει να εκμεταλλευτεί ο κάθε ένας και κάθε μία για να προχωρήσει. Πάντοτε λέω ότι θα πρέπει να μην είστε στατικοί, να ψάχνετε, να βλέπετε τις δυνατότητες που ανοίγονται και να πηγαίνετε. Να βάζετε την μεγάλη ενέργεια που έχετε σαν νέοι άνθρωποι και μη φοβηθείτε αν κάνετε λάθη διότι όλοι κάνουμε. Από αυτά μαθαίνουμε. Αν πρόσθετα κάτι αυτό θα ήταν να κρατήσετε σε όλη σας τη ζωή την αξιοπρέπειά σας.